آثار و فواید روزه- بخش اول
هدیه الهی بهترین هدیه هاست و برکات متعدد و بی شماری بر آن بار می شود. روزه نیز دارای جهات مختلفی است که هر کدام از آنها می تواند اشتیاق انسان را برای درک و کسب آن برانگیزاند. در ذیل با توجه به روایات برخی از آثار و فواید روزه را مطرح میکنیم:
1-رضایت و مغفرت خداوند
برای مؤمنین در انجام هر کاری مهمترین امر رضایت خداوند متعال است. روزه از جمله کارهایی است که اگر با نیتی صادق و کامل انجام گیرد، بدون شک رضایت الهی را در پی خواهد داشت. از پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» نقل شده است:
مَنْ صَامَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَاجْتَنَبَ فِیهِ الْحَرَامَ وَ الْبُهْتَانَ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ وَ أَوْجَبَ لَهُ الْجِنَان9.
هر کس ماه رمضان را روزه بگیرد و در آن از عمل حرام و [خصوص] تهمت زدن به دیگران اجتناب کند، خداوند از او راضی شده و بهشت را برای او واجب میگرداند.
البته باید توجه داشت که انجام روزه کامل کاری است بس دشوار، ولی در عین حال آن قدر مغفرت و رحمت الهی را در پی دارد که باز هم انسان را برای کسب این فضائل مشتاق می کند. به این گفتگوی جابر بن عبد الله انصاری با رسول خدا «صلی الله علیه وآله» توجه فرمایید:
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ «صلی الله علیه وآله» لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ یَا جَابِرُ هَذَا شَهْرُ رَمَضَانَ مَنْ صَامَ نَهَارَهُ وَ قَامَ وِرْداً مِنْ لَیْلِهِ وَ عَفَّ بَطْنَهُ وَ فَرْجَهُ وَ کَفَّ لِسَانَهُ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ کَخُرُوجِهِ مِنَ الشَّهْرِ فَقَالَ جَابِرٌ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا أَحْسَنَ هَذَا الْحَدِیثَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص یَا جَابِرُ وَ مَا أَشَدَّ هَذِهِ الشُّرُوطَ10.
پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» به جابر بن عبد الله انصاری فرمودند: ای جابر! این ماه رمضان است، هر کس روزش را روزه بگیرد و شبش را در حالی که ورد و ذکر میگوید بپادارد و عفّت شکم و شرمگاهش را حفظ کند و زبانش را نگه دارد، از گناهانش خارج می شود همانگونه که از این ماه خارج می شود، جابر گفت: ای پیامبر خدا! [این مطلب] چه گفتار نیکویی است! پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» فرمودند: ای جابر! این شرط ها چه شرط های دشواری است.
روزه در میان سایر اعمالِ خیر، ویژگی هایی دارد که آن را ممتاز می نماید. یکی از این ویژگی ها، توجه ویژه خداوند متعال به فرد روزه دار است. خداوند روزه را اختصاصی خود می داند و پاداش آن را نیز مستقیماً به فرد روزه دار می رساند:
قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصَّوْمُ لِی وَ أَنَا أَجْزِی بِهِ وَ لِلصَّائِمِ فَرْحَتَانِ حِینَ یُفْطِرُ وَ حِینَ یَلْقَى رَبَّهُ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ لَخُلُوفُ فَمِ الصَّائِمِ أَطْیَبُ عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رِیحِ الْمِسْکِ11.
پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» فرمودند: خداوند عزوجل فرمود: روزه برای من است و خود من پاداش آن را میپردازم و برای روزه دار دو [زمان] شادی وجود دارد، 1- زمانی که افطار میکند 2- زمانی که پروردگارش را ملاقات میکند. قسم به کسی که جان محمّد «صلی الله علیه وآله» به دست اوست، هر آینه بوی نامطبوع دهان روزه دار، نزد خداوند از بوی مشک خوشتر است.
توجه خداوند متعال به فرد روزه دار آن زمانی بیشتر می شود که او به جهت روزه سختی بیشتری را متحمل می شود. امام صادق «علیه السلام» در این خصوص می فرمایند:
مَنْ صَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْماً فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَأَصَابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ حَتَّى إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَکَ مَلَائِکَتِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ12.
هر کس روزی را برای خداوند عزوجل در شدت گرما، روزه بگیرد و بر اثر آن دچار تشنگی بشود، خداوند هزار فرشته را مأمور او می کند، این فرشتگان صورت این روزه دار را نوازش می کنند و دائماً به او بشارت می دهند تا اینکه افطار کند، [چون افطار کند] خداوند عزوجل می فرماید: بو و نسیم تو چقدر پاکیزه و خوش است!، ملائکه من! شهادت دهید که همانا من او را بخشیدم.
2- گرسنگی
انسان به جهت جهل خود، از حکمت بسیاری از امور در این دنیا غافل است و همین امر سبب می شود که در تشخیص خیر از شر، دچار اشتباه شود. قرآن کریم در این خصوص می فرماید:
عَسى أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ عَسى أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُمْ وَ اللَّهُ یَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ13.
چه بسا چیزى را خوش نداشته باشید، حال آن که خیرِ شما در آن است. و یا چیزى را دوست داشته باشید، حال آنکه شرِّ شما در آن است. و خدا می داند، و شما نمی دانید.
به طور طبیعی یکی از آثار روزه گرسنگی و تشنگی است و نباید این مسئله را به عنوان یک مشکل و معضل دید و دائماً به دنبال راه هایی خاص بود تا گرسنگی و تشنگی ناشی از روزه را برطرف کرد، چه اینکه قرار است ما بوسیله روزه به میزان مشخصی، مزه گرسنگی و تشنگی را بچشیم و این برای ما خیر است نه شر. در بعضی از روایات حکمت وجوب روزه همین امر دانسته شده است، در روایتی از امام رضا «علیه السلام» آمده است:
إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَش14.
همانا به روزه امر شده اید تا رنج گرسنگی و تشنگی را بفهمید.
گرسنگی اگر در محدوده ای که اسلام آن را تعریف می کند، باشد و به صورت طبیعی ایجاد شود یکی از کلیدهای موفقیت برای رسیدن به کمالات است. به طور کل چیزی ارزش دارد که اولاً اختیاری بوده و با قصد و نیت انجام شود و از طرفی دیگر در آن نه افراط باشد و نه تفریط. روزه قالبی است که بر طبق آن می توان به ریاضتی مشروع و گرسنگی ای مطلوب دست یافت، چه اینکه طبق آموزه های اسلامی با خوردن طعام در غیر زمان روزه به خصوص سحر و عدم جواز اتصال روزه به روز بعد، جهت افراط در گرسنگی بسته می شود و با رعایت عدم پرخوری و انجام فعالیت های روزانه به طور طبیعی و تعطیل نکردن زندگی، جهت تفریط گرفته می شود و از طرفی این گرسنگی رنجی است که خود انسان انتخاب کرده است و نه آنکه از روی نداشتن طعام مجبور به تحمل گرسنگی باشد. با توجه به این خصوصیات است که میتوان از آثار متعدد ریاضت نفس و گرسنگی به نحو مطلوب و معقول استفاده برد. البته باید توجه نمود مراد از گرسنگی لزوماً ضعف و ناتوانی بر اثر غذا نخوردن نیست بلکه مراد از گرسنگیِ بر اثر روزه، برای مدت محدودی خالی نگه داشتن معده از غذاست که مخالف سیر بودن و پر بودن معده است.
در روایات آثار متعددی برای گرسنگی و سیر نبودن شمرده شده است که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می کنیم:
الف)- آثار معنوی
- علم و حکمت
یکی از آثار روزه رسیدن به علم و حکمت است. به نظر میرسد این علم هم دانش های تحصیلی را شامل می شود و هم معارفی که از ناحیه خداوند به قلوب انسان های مؤمن تابانده می شود، چه اینکه اولاً وقتی معده پر باشد جهاز بدن عمدتاً در حال تلاش برای هضم این غذا هستند و در نتیجه فکر و ذهن انسان به خوبی نمی تواند فعالیت کند و در نتیجه انسان در زمانی که معده او خالی باشد قدرت فراگیری بالاتری دارد و ثانیاً معده پر، فرد را از خداوند دور می سازد و در مقابل، گرسنگیِ همراه با ایمان، موجب نزدیکی انسان به خداوند می شود و در نتیجه او برای کسب معارف الهی نزدیک تر میشود. خلاصه اینکه علم در گرسنگی است نه در پر بودن شکم، روایت ذیل به همین مطلب تصریح دارد:
أَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَى دَاوُدَ «علی نبینا وآله وعلیه السلام» یَا دَاوُدُ إِنِّی وَضَعْتُ خَمْسَةً فِی خَمْسَةٍ وَ النَّاسُ یَطْلُبُونَهَا فِی خَمْسَةٍ غَیْرِهَا فَلَا یَجِدُونَهَا وَضَعْتُ الْعِلْمَ فِی الْجُوعِ وَ الْجَهْدِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی الشِّبَعِ وَ الرَّاحَةِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَضَعْتُ الْعِزَّ فِی طَاعَتِی وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی خِدْمَةِ السُّلْطَانِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَ وَضَعْتُ الْغِنَى فِی الْقَنَاعَةِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی کَثْرَةِ الْمَالِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَ وَضَعْتُ رِضَایَ فِی سَخَطِ النَّفْسِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهُ فِی رِضَا النَّفْسِ فَلَا یَجِدُونَهُ وَ وَضَعْتُ الرَّاحَةَ فِی الْجَنَّةِ وَ هُمْ یَطْلُبُونَهَا فِی الدُّنْیَا فَلَا یَجِدُونَهَا15.
خداوند متعال به حضرت داود «علی نبینا وآله وعلیه السلام» وحی نمود: ای داود! من پنج چیز را در پنج چیز قرار دادم و (لکن) مردم در پنج دیگر به دنبال آنها می گردند و آنها را نمی یابند، 1- علم را در گرسنگی و تلاش قرار دادم و حال آنکه مردم در سیری و راحتی به دنبال آن می گردند و آن را نمی یابند، 2- عزت را در اطاعت از خود قرار دادم و مردم در خدمت کردن به پادشاهان آن را می جویند و آن را نمی یابند، 3- بی نیازی را در قناعت قرار دادم و مردم در مال زیاد دنبال آن هستند و آن را نمی یابند، 4- رضایت خود را در خشم نفس قرار دادم و مردم در رضایت نفس آن را طلب می کنند و آن را نمی یابند، 5- و راحتی را در بهشت قرار دادم ولی مردم در دنیا دنبال آن می گردند و آن را نمی یابند.
همچنین در حدیث شریف معراج در خصوص رابطه حکمت و گرسنگی این چنین آمده است:
یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ الحِکْمَةُ ...16.
پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: حکمت ... .
از روایت ذیل به خوبی می توان فهمید که راه کسب معارف الهی و علوم الهامی، گرسنگی دادن به خود است. البته گرسنگی دادن مشروع و در دایره شرع مقدس اسلام. در این حدیث قدسی خداوند متعال به پیامبر اسلام «صلی الله علیه وآله» می فرماید:
یَا أَحْمَدُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَجَاعَ بَطْنَهُ وَ حَفِظَ لِسَانَهُ عَلَّمْتُهُ الحِکْمَةَ وَ إِنْ کَانَ کَافِراً تَکُونُ حِکْمَتُهُ حُجَّةً عَلَیْهِ وَ وَبَالًا وَ إِنْ کَانَ مُؤْمِناً تَکُونُ حِکْمَتُهُ لَهُ نُوراً وَ بُرْهَاناً وَ شِفَاءً وَ رَحْمَةً فَیَعْلَمُ مَا لَمْ یَکُنْ یَعْلَمُ وَ یُبْصِرُ مَا لَمْ یَکُنْ یُبْصِرُ فَأَوَّلُ مَا أُبَصِّرُهُ عُیُوبُ نَفْسِهِ حَتَّى یَشْتَغِلَ عَنْ عُیُوبِ غَیْرِهِ وَ أُبَصِّرُهُ دَقَائِقَ الْعِلْمِ حَتَّى لَا یَدْخُلَ عَلَیْهِ الشَّیْطَان17.
خداوند متعال به پیامبر اعظم «صلی الله علیه وآله» فرمود: ای احمد! بنده اگر به شکمش گرسنگی دهد و زبانش را حفظ کند به او حکمت می آموزم. اگر او کافر باشد حکمتش حجت بر ضد او خواهد بود و باری است بر او و اگر مؤمن باشد حکمتش برای او نور و برهان و شفاء و رحمت خواهد بود، پس آنچه را که نمی دانسته خواهد دانست و می بیند آنچه را که نمی دیده است، اولین چیزی که به او می نمایانم عیب های خودش هست تا اینکه مشغول به عیوب دیگران نشود و ظرافت های آگاهی را به او نشان می دهم تا اینکه شیطان بر او داخل نشود.
- تقرب به خداوند
در ادامه بحث علم و معرفت، مسئله تقرب خواهد بود. حالت گرسنگی حالت نیازمندی است، حالت فقر است و انسان به درستی می تواند معنای «یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ18 اى مردم شما (همگى) نیازمند به خدایید، تنها خداوند است که بی نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است!» درک کند و به مقام قرب الهی برسد. در این حدیث قدسی رابطه گرسنگی و تقرّب به خداوند متعال به خوبی بیان شده است:
یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ ... وَ التَّقَرُّبُ إِلَیَّ ... یَا أَحْمَدُ هَلْ تَدْرِی بِأَیِّ وَقْتٍ یَتَقَرَّبُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ قَالَ لَا یَا رَبِّ قَالَ إِذَا کَانَ جَائِعاً أَوْ سَاجِداً19.
پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: ... و تقرب به سوی من ... ای احمد! آیا میدانی در کدام وقت بنده به خدا نزدیک میشود؟ پیامبر «صلی الله علیه وآله» فرمودند: پروردگارا، خیر! خداوند فرمود: زمانی که یا گرسنه باشد و یا در حال سجده.
باید دانست که همانگونه که خالی بودن شکم مایه قرب الهی است، پر بودن شکم مایه دور شدن از اوست و حال بندگی را از انسان می گیرد. در این زمینه در حدیثی از امام صادق «علیه السلام» آمده است:
إِنَّ الْبَطْنَ لَیَطْغَى مِنْ أَکْلِهِ وَ أَقْرَبُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ مِنَ اللَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ إِذَا خَفَّ بَطْنُهُ وَ أَبْغَضُ مَا یَکُونُ الْعَبْدُ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِذَا امْتَلَأَ بَطْنُهُ20.
همانا شکم در خوردنش طغیان می کند، و نزدیکترین حالتی که بنده نسبت به خداوند جلّ و عزّ دارد زمانی است که شکمش سبک باشد و مبغوض ترین حالت بنده نسبت به پرورگار زمانی است که شکمش پر باشد.
حجة الاسلام والمسلمین محمدحسین رضا زاده
استاد جامعه علمیه امیرالمؤمنین (ع)
10 کافی ج:4 ص:87
11 وسائل الشیعة ج:10ص:400
12 کافی ج:4 ص:64
13 بقرة : 216
14 وسائل الشیعة ج:10ص:9
15 عدةالداعی: ص179 - بحارالانوار، ج75، ص 453
16 إرشادالقلوب ج:1 ص:200 – بحارالأنوار ج:74 ص: 21
17 بحارالأنوار ج: 74 ص:28
18 فاطر : 15
19 إرشادالقلوب ج:1 ص:200 – بحارالأنوار ج:74 ص: 21
20 کافی ج:6 ص:269