سفارش تبلیغ
صبا ویژن

بسیج اساتید دانشگاه آزاد اسلامی واحد دماوند

اهمیت و حقیقت روزه

 

اهمیت روزه

شاید مهمترین عمل در ماه مبارک رمضان که در روایات ما به عنوان ماه میهمانی خداوند متعال معرفی شده است «روزه» باشد، چه اینکه اعمال مختلف در ماه رمضان به دو دسته تقسیم می شوند: اعمال واجب و اعمال مستحب. اعمالی مانند تلاوت قرآن، مناجات و دعا و سایر اعمالی که به خصوص در ماه مبارک رمضان بیان شده است مستحب و البته مهم می ‏باشند و نباید از آن‏ها غفلت کرد، ولکن این مسلّم است که اعمال مستحب در مقایسه با اعمال واجب از اهمیت کمتری برخوردارند، زیرا در صورت انجام ندادن اعمال واجب، انسان مورد مؤاخذه و عقاب الهی قرار خواهد گرفت، ولی در رابطه با اعمال مستحب یا به طور کل مؤاخذه‏ ای در بین نیست و یا اینکه به مراتب آسان ‏تر از مؤاخذه نسبت به اعمال واجب است. پس مهمترین عملی که به خصوص ماه مبارک رمضان مطرح می ‏شود «روزه» است، چه اینکه واجب بوده و ترک آن، هم مجازات دنیایی داشته که همان کفاره و قضا باشد و هم در صورت عدم توبه، مجازات اخروی را در پی خواهد داشت.

علاوه بر این با مراجعه به آیات و روایات اهمیت «روزه» و به خصوص روزه ماه رمضان کاملاً مشخص می‏ شود. در اینجا تنها به این نکته اشاره می ‏کنیم که در روایات متعددی روزه به همراه چهار مورد دیگر پایه‏ های اصلی اسلام معرفی شده ‏اند که این در واقع به این معناست که اگر دین اسلام را همچون ساختمان و بنایی در نظر بگیریم، روزه یکی از ارکان و پایه‏ های آن است و ترک آن به منزله فروریختن یکی از پایه ‏های این ساختمان است و موجب می‏ شود تا این بنا نیز فروریخته و دیگر استوار نباشد. در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است:

 بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیَاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَایَة 1.

اسلام بر پنج چیز بنا شده است: 1- نماز 2- زکات 3- حج 4- روزه 5- ولایت [ائمه «علیهم‏ السلام»].

 روزه هدیه الهی

ماه رمضان ماه فضل و رحمت خداوند متعال است و ماه میهمانی او می‏باشد. در خطبه معروف شعبانیه پیامبر اعظم «صلی‏ الله‏ علیه ‏و‏آله» این ماه را اینگونه معرفی می‏نمایند:

 أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی وَ سَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَى ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّکُمْ بِنِیَّاتٍ صَادِقَةٍ وَ قُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ یُوَفِّقَکُمْ لِصِیَامِهِ وَ تِلَاوَةِ کِتَابِه‏ 2.

ای مردم! همانا ماه خداوند، همراه با برکت و رحمت و آمرزش به سوی شما می‏ آید، این ماه نزد خداوند با فضیلت ‏ترینِ ماه‏ هاست و روزهایش بهترینِ روزها و شب­ هایش بهترین شب­ هاست و ساعات این ماه بهترین ساعات است، این ماه ماهی است که در آن به میهمانی خداوند دعوت شده‏ اید و در این ماه جزو کسانی قرار گرفته‏ اید که خداوند آن‏ها را گرامی می ‏دارد، نفَس ‏های شما در این ماه تسبیح حساب می ‏شود و خوابیدنتان در آن، به عنوان عبادت ثبت می‏ گردد و عمل شما در آن قبول شده و دعای تان مستجاب است، پس با نیت‏ های صادق و قلب‏ های پاک، از خداوند، از پرورگارتان بخواهید تا شما را به روزه گرفتن در این ماه و تلاوت کتابش موفق بدارد. 

از اخلاق انسان‏های کریم به دور است که میهمان خود را در رنج و سختی بیفکنند و به دوش او کارهایی را بگذارند که صرفاً برای او مشقت و زحمت دارد، حال ممکن است، خداوند متعال که هر کریمی به اسم کریم او تأسی و اقتدا نموده است، ماه رمضان را ماه میهمانی قرار دهد و مؤمنین را بوسیله روزه، حتی در گرم ترین روزهای سال صرفاً به رنج و سختی بیندازد تا ایشان به این وسیله بندگی خود را ثابت نمایند؟ هرگز! چنین امری از ساحت خداوند کریمی که بیشترین محبت را نسبت به بندگان مؤمن خود دارد و آن‏ها را در ماه رمضان میهمان خود نموده است به دور است.

پس باید دانست که روزه نیز هدیه‏ ای است الهی که حق تعالی در این میهمانی باشکوه برای بندگان مؤمن خویش در نظر گرفته است و در واقع خداوند مهربان و کریم در ماه رمضان قرار است بوسیله روزه از بندگان خویش پذیرایی نماید.

 حقیقت روزه

بسیاری از افراد تصور می ‏کنند که اصل روزه ‏داری، خودداری از خوردن و آشامیدن و چند مورد دیگر است و روزه ‏دار به کسی گفته می‏شود که از این موارد اجتناب نماید و البته شایسته است که فرد روزه ‏دار از آنچه که نزد خداوند متعال زشت و قبیح است، بپرهیزد و به طور کل مواظب اعضا و جوارح خود باشد؛ ولکن با مراجعه به روایات می‏ بینیم که این تصور، تصور صحیحی نیست و در واقع روزه، مجموعه‏ ای است از مواظبت‏ ها که اگر هر کدام از آن‏ها از بین برود اثری را که خداوند برای این مجموعه مواظبت‏ ها معین فرموده است محقق نخواهد شد، البته خودداری از خوردن، آشامیدن و ... موجب می ‏شود تا قضا و کفاره از عهده مکلف برداشته شود، ولی این به معنای این نیست که فرد نزد خداوند نیز روزه‏ دار به حساب ‏آید. در روایتی از امام صادق «علیه ‏السلام» آمده است:

 إِنَّ الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ ثُمَّ قَالَ قَالَتْ مَرْیَمُ «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً 3» أَیْ صَوْماً صَمْتاً [وَ فِی نُسْخَةٍ أُخْرَى أَیْ صَمْتاً] فَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَنَازَعُوا وَ لَا تَحَاسَدُوا قَالَ وَ سَمِعَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) امْرَأَةً تَسُبُّ جَارِیَةً لَهَا وَ هِیَ صَائِمَةٌ فَدَعَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) بِطَعَامٍ فَقَالَ لَهَا کُلِی فَقَالَتْ إِنِّی صَائِمَةٌ فَقَالَ کَیْفَ تَکُونِینَ صَائِمَةً وَ قَدْ سَبَبْتِ جَارِیَتَکِ إِنَّ الصَّوْمَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَ بَصَرُکَ مِنَ الْحَرَامِ وَ الْقَبِیحِ وَ دَعِ الْمِرَاءَ وَ أَذَى الْخَادِمِ وَ لْیَکُنْ عَلَیْکَ وَقَارُ الصِّیَامِ وَ لَا تَجْعَلْ یَوْمَ صَوْمِکَ کَیَوْمِ فِطْرِکَ 4.

روزه، تنها خودداری از خوارکی و آشامیدنی نیست؛ سپس حضرت فرمودند: جناب مریم «سلام‏ الله‏ علیها» فرمود: همانا برای خداوند رحمن روزه‏ای را نذر می‏ کنم، یعنی روزه ای که دارای صمت و خاموشی همراه تفکر است نذر می‏ کنم [در نسخه دیگری آمده است: یعنی صمت نذر می‏ کنم] پس زمانی که روزه گرفتید زبان­ هایتان را حفظ کنید و چشم هایتان را به زیر اندازید و با یکدیگر نزاع نکنید و به یکدیگر حسد نورزید، حضرت ادامه دادند: پیامبر خدا «صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله» شنیدند که زنی به کنیزش ناسزا می ‏گوید و حال آنکه آن زن روزه ‏دار بود، پیامبر خدا «صلی‏ الله ‏علیه ‏و‏آله» غذایی را خواستند و به آن زن فرمودند: [از این غذا] بخور! زن گفت: من روزه ‏دار هستم، حضرت پاسخ دادند: چه طور روزه‏ دار هستی و حال آنکه کنیزت را ناسزا گفتی؟ همانا روزه، خودداری از خوراکی و آشامیدنی نیست. امام صادق «علیه‏ السلام» فرمودند: زمانی که روزه می ‏گیری، باید گوش و چشمت نیز از حرام و زشتی روزه بگیرد و مراء و بحث‏ های بی ‏نتیجه، و آزار دادن خدمتگذار را رها کن، و [در هنگام روزه ‏داری] باید وقار روزه را داشته باشی و نباید روزی را که روزه گرفته‏ ای، مانند روزی قرار دهی که روزه ‏دار نیستی. 

حقیقت روزه همان بندگی کامل نسبت به خداوند متعال است و مجموعه ‏ای است از مراقبت‏ ها و مواظبت ‏های فردی و اجتماعی و شاید به همین جهت است که قرآن کریم نتیجه روزه‏ داری را تقوا بیان می‏ کند، چه اینکه تقوا همان کمال بندگی نسبت به حق تعالی است. قرآن کریم می‏فرماید:

 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ 5.

اى افرادى که ایمان آورده‏ اید! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه که بر کسانى که قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهیزکار شوید.

 

در روایتی از امام صادق «علیه ‏السلام»، که به نظر می ‏رسد همان روایت قبل است ولی به صورت مبسوط نقل شده است، حقیقت روزه و حدود روزه کامل به این شکل بیان شده است:

بی ‏گمان روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنى نیست و براى آن شرطى است که تنها با رعایت آن، روزه کامل می‏ گردد و آن شرط، سکوتی است که از تفکر درونی نشأت گرفته باشد ... پس هنگامى که روزه گرفتید زبان خود را از دروغ نگه دارید و دیدگانتان را از ناروا فرو پوشید، با یکدیگر نزاع مکنید و بر هم حسد مبرید و غیبت یکدیگر را نکنید و با هم بحث ‏های جدلی نکنید و دروغ نگویید و با همسر خود آمیزش نکنید، و با یکدیگر به اختلاف نپردازید و نسبت به هم خشمگین نشوید و دشنام و ناسزا مگویید و القاب زشت بر یکدیگر مگذارید و با هم دشمنى و جنگ مکنید و بر یکدیگر ستم نورزید و بی ‏خردى مکنید و از هم دل گیر مشوید. از یاد خدا و نماز غفلت مکنید و ملازم سکوت و خاموشى و بردبارى، پایدارى و راستى و دورى از بدکاران باشید. و از سخن ناروا و دروغ و افتراء و دشمنى و گمان بد و غیبت و سخن چینى اجتناب ورزید و چنان باشید که گویى قیامت و آخرت را در منظر خود و مرگ را در پیش روى دارید و چشم به راه تحقق وعده‏ هاى الهى باشید و براى لقاء خداوند توشه برگیرید و بر شماست مراعات آرامش و وقار و خضوع و خشوع و چونان بنده‏ اى که از کیفر مولایش می ‏هراسد براى خدا شکستگى پیشه کنید در حالى که از عقوبت او در هراس و اضطراب و به رحمت او امیدوار و مشتاقید و باید که دل­ هایتان را از عیب ­ها پیراسته کنید و باطن ­هایتان از حیله‏ ها پاک باشد و جسم را از پلیدی­ ها پاکیزه کنی و باید از غیر خدا بیزارى جویی و در روزه ‏ات ولایت خداوند را داشته باشی و بوسیله صمت و خاموشیِ برخواسته از تفکر دورنی، در همه جهات از هر آنچه که خداوند از آن نهی نموده است در آشکار و نهان [بر حذر باشی] و در برابر خداوند در آشکار و نهان همانگونه که حقش هست خاشع باشی و جانت را در روزه ‏داریت به پیشگاه خداوند تقدیم بداری و دلت را براى او از هر چیز فارغ کرده و خود را بر آنچه خداوند فرمان داده و به انجام آن فراخوانده بگمارى. پس چون این اعمال را به طور کامل انجام دهی حقیقت روزه را براى خداوند بجا آورده‏ای و آنچه را که خداوند به آن امر فرموده بنا کرده ‏ای، اما اگر از این اعمال که برایت بیان داشتم بکاهى، به همان مقدار از فضل و ثواب روزه‏ات کاسته خواهد شد. به راستى روزه، تنها دست کشیدن از طعام و آشامیدنى نیست بلکه خداوند آن را مانعى در برابر رفتار و گفتارى که روزه را باطل می ‏کند قرار داده است. چه کم‏اند روزه‏ داران و چه بسیارند کسانی که [فقط] گرسنگی می‏کشند6.

در بعضی از روایات غیر از اموری که از نظر فقهی موجب بطلان روزه می‏شود، مواردی را موجب افطار و یا از بین رفتن ثواب روزه دانسته ‏اند که بیان کننده مواردی هستند که روزه کامل و حقیقی را از بین می‏برند. در روایتی از امام باقر «علیه ­السلام» آمده است:

 إِنَّ الْکَذِبَةَ لَتُفَطِّرُ الصَّائِمَ وَ النَّظْرَةَ بَعْدَ النَّظْرَةِ وَ الظُّلْمَ قَلِیلَهُ وَ کَثِیرَهُ 7.

یک دروغ، نگاه [حرام] بعد از نگاه اول، و ظلم کردن چه کم باشد و چه زیاد، موجب از بین رفتن روزه می‏ شود.

و یا در روایت دیگری درباره تأثیر غیبت بر روزه از پیامبر اعظم «صلی ­الله ­علیه ­وآله» اینگونه نقل شده است:

الصَّائِمُ فِی عِبَادَةٍ وَ إِنْ کَانَ عَلَى فِرَاشِهِ مَا لَمْ یَغْتَبْ مُسْلِماً8.

روزه‏ دار دائماً در حال عبادت است، حتی اگر [فقط] بر فرش خود نشسته باشد، [البته] مادامی که از مسلمانی غیبت نکرده باشد.

 حال که تا اینجا به حقیقت روزه پی بردیم توجه به این مطلب خارج از لطف نیست؛ همانگونه که گذشت روزه هدیه‏ ای است از ناحیه خداوند کریم و مهربان و همچنین روزه مجموعه‏ ای از مواظبت‏ ها و مراقبت‏ ها است و خودداری از خوردن و آشامیدن تنها جزیی از این عطا و هدیه الهی است، حال آیا این نشانه لئامت و پستی انسان نیست که هدیه‏ ای از ناحیه کریم مطلق به او برسد و او تنها جزئی از آن هدیه را بردارد و باقی را پس زند؟ آیا این محروم ساختن خود از این مواهب بی شمار حقتعالی نیست؟ بزمی است با شکوه از ناحیه کریمی حکیم، گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟!

 حجة الاسلام والمسلمین محمدحسین رضا زاده

 استاد جامعه علمیه امیرالمؤمنین (ع)  

  

1 کافی: ج2/ص19

2 فضائل الأشهرالثلاثة: ص 77

3 مریم: 26

4 کافی: ج4/ص88

5 بقرة : 183

6 وسائل ‏الشیعة ج:10 ص: 166

7 وسائل ‏الشیعة ج:10 ص: 165

8 کافی: ج4/ص64