آثار و فواید روزه – بخش دوم
- ایجاد حال عبادت و مناجات
قرب الهی، اشتیاق به عبادت را در انسان زنده می کند و عبادت و ذکر موجب قرب بیشتر می شود. انسان نیاز دارد تا در برابر عظمت الهی، حقارت و ذلت خود را حس کند و آن را فراموش نکند، گرسنگی، به شرطی که در چهارچوب شرع باشد، یکی از بهترین راه هایی است که انسان میتواند آن عظمت و این ذلت را به خود یادآوری کند. امام رضا «علیه السلام» در بیان علت وجوب روزه می فرمایند:
إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ ... وَ لِیَکُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً ذَلِیلًا مُسْتَکِیناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً عَارِفاً صَابِراً عَلَى مَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَوْجِبَ الثَّوَابَ21.
همانا به روزه امر شده اید ... و همچنین برای اینکه روزه دار [به درگاه خداوند متعال] خاشع و ذلیل و درمانده و دارای اجر شود و کارش را به حساب خداوند بگذارد و عارف شود و در برابر رنجهای گرسنگی و تشنگی دارای استقامت گردد و به همین جهت مستحقق ثواب گردد.
شکم پر حال عبادت و ذکر را از انسان می گیرد و این، راه نفوذی است برای شیطان تا انسان را از عبادت و ذکر جدا ساخته و پرده غفلت را بر دل و فکر او بیفکند و آرام آرام او را به مسیری غیر از مسیر خداوند متعال سوق دهد. به همین جهت است که انسان های صالح سعی دارند که از سیر غذا خوردن بپرهیزند و تنها به اندازه ای غذا بخورند که بواسطه آن توان و قدرت بر طاعت و عبادت الهی را بدست آورند. در رابطه با این مطلب توجه به این گفتگوی حضرت یحیی بن زکریا «علی نبینا وآله وعلیهماالسلام» و شیطان، مفید است:
ظَهَرَ إِبْلِیسُ لِیَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا «علی نبینا وآله وعلیهماالسلام» وَ إِذَا عَلَیْهِ مَعَالِیقُ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ فَقَالَ لَهُ یَحْیَى مَا هَذِهِ الْمَعَالِیقُ یَا إِبْلِیسُ فَقَالَ هَذِهِ الشَّهَوَاتُ الَّتِی أَصَبْتُهَا مِنِ ابْنِ آدَمَ قَالَ فَهَلْ لِی مِنْهَا شَیْءٌ قَالَ رُبَّمَا شَبِعْتَ فَثَقَّلْتُکَ عَنِ الصَّلَاةِ وَ الذِّکْرِ قَالَ یَحْیَى لِلَّهِ عَلَیَّ أَنْ لَا أَمْلَأَ بَطْنِی مِنْ طَعَامٍ أَبَداً فَقَالَ إِبْلِیسُ لِلَّهِ عَلَیَّ أَنْ لَا أَنْصَحَ مُسْلِماً أَبَداً ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) یَا حَفْصُ لِلَّهِ عَلَى جَعْفَرٍ وَ آلِ جَعْفَرٍ أَنْ لَا یَمْلَئُوا بُطُونَهُمْ مِنْ طَعَامٍ أَبَداً وَ لِلَّهِ عَلَى جَعْفَرٍ وَ آلِ جَعْفَرٍ أَنْ لَا یَعْمَلُوا لِلدُّنْیَا أَبَداً22.
امام صادق «علیه السلام» فرمودند: ابلیس برای حضرت یحیی بن زکریا «علی نبینا وآله وعلیهماالسلام» ظاهر شد در حالی که بر او از هر چیزی آویزه هایی بود، حضرت یحیی «علی نبینا وآله وعلیه السلام» از او پرسید: ای ابلیس این آویزه ها چیست؟ ابلیس گفت: اینها شهوات گوناگونی است که انسانها را بوسیله آنها گرفتار می کنم؛ حضرت یحیی «علی نبینا وآله وعلیه السلام» فرمودند: آیا از این امور چیزی برای من نیز هست؟ ابلیس گفت: تو بسا سیر میخوری و من [از همین راه] تو را برای نماز و ذکر سنگین میکنم، حضرت یحیی «علی نبینا وآله وعلیه السلام» [صیغه نذر را خوانند و این چنین نذر کردند:] برای خداست بر گردن من، اینکه هرگز شکمم را از غذا پر نکنم، ابلیس نیز گفت: برای خداست بر گردن من که هرگز برای مسلمی خیرخواهی نکنم. سپس امام صادق «علیه السلام» فرمودند: ای حفص! برای خداست بر گردن جعفر و خاندان جعفر که هرگز شکم هایشان را از غذا پر نکنند و برای خداست بر گردن جعفر و خاندان جعفر که هرگز برای دنیا کار نکنند.
بنابر روایات، انسان مؤمن به جهت توجه به امر آخرت و دیدن عیوب خویش و تفکر نسبت به زندگی جاویدان، در قلبش دچار حزن است «الْمُؤْمِنُ ... بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِی قَلْبِه23 مؤمن شادیش در صورتش و حزنش در قلبش می باشد».
این چنین حزنی نه تنها نکوهیده نیست بلکه مورد سفارش و تحسین قرار گرفته است.
أَوْحَى اللَّهُ إِلَى عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ «علیهماالسلام» یَا عِیسَى هَبْ لِی مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ وَ مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ اکْحَلْ عَیْنَکَ بِمِیلِ الْحُزْنِ إِذَا ضَحِکَ الْبَطَّالُونَ.
خداوند به حضرت عیسی «علی نبینا وآله وعلیه السلام» وحی نمود که ای عیسی! از دو چشمت، اشک را و از قلبت، خشوع را به من هدیه کن و زمانی که اهل باطل مشغول خنده هستند چشمت را بوسیله حزن سرمه بکش.
این حزن به انسان کمک میکند تا حال عبادت پیدا کند و نشاط بیشتری برای ذکر و توجه به خداوند متعال داشته باشد. گرسنگی میتواند از این سنخ اندوه، حزنی دائم را برای انسان به ارمغان داشته باشد. در این خصوص خداوند متعال به پیامبر اکرم «صلی الله علیه وآله» این چنین میفرماید:
قَالَ یَا رَبِّ مَا مِیرَاثُ الْجُوعِ قَالَ ... وَ الْحُزْنُ الدَّائِمُ24.
پیامبر خدا «صلی الله علیه وآله» به خداوند متعال عرضه داشتند: اثر گرسنگی چیست؟ خداوند متعال فرمود: ... و حزن همیشگی.
- تذکر نسبت به آخرت
توجه به آخرت یکی از شاخصه های انسان مؤمن است، چه اینکه او با این توجه و تذکر سعی دارد تا به همه زندگی خود جهت دهی مناسبی داشته باشد، آنچه می اندیشد و آنچه می گوید و آنچه می کند را در جهت اصلاح آخرت خویش قرار دهد. یکی از خصلت های انسان مؤمن توجه به دشواری های عرصه حساب و تذکر نسبت به گردنه های سخت آخرت است، توصیف آخرت به اینکه بسیاری از انسانها در روز حشر گرسنه و تشنه هستند، مؤمن را بر این میدارد که هم به فکر آن باشد و هم برای جلوگیری از آن فکری بکند. روزه و گرسنگیِ ناشی از آن، فرصتی است تا مؤمن، خود را به آخرت نزدیک گرداند و در همین دنیا سعی در اصلاح آخرت خویش داشته باشد. امام رضا «علیه السلام» در بیان حکمت تشریع روزه میفرمایند:
إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَیَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَةِ ...25.
همانا به روزه امر شده اید تا رنج گرسنگی و تشنگی را بفهمید و از این طریق به ناداری در آخرت راه یابید [و متذکر فقر در آنجا شوید].
پیامبر اسلام «صلی الله علیه وآله» نیز در خطبة معروف شعبانیه به همین نکته تصریح می فرمایند:
وَ اذْکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فِیهِ جُوعَ یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ عَطَشَه26.
و بوسیله گرسنگی و تشنگیتان [به سبب روزه] در ماه رمضان گرسنگی و تشنگی روز قیامت را بیادآورید.
اینکه مؤمن روزه می گیرد و به خود گرسنگی می دهد تا نسبت به گرسنگی آخرت تذکر و توجه پیدا کند، به این جهت است که او میداند که سیر بودن در دنیا به خصوص از حرام، موجب گرسنگی در آخرت است.
عطیة بْنِ عَامِرٍ الْجُهَنِیِّ قَالَ سَمِعْتُ سَلْمَانَ الْفَارِسِیَّ وَ قَدْ أُکْرِهَ عَلَى طَعَامٍ فَقَالَ حَسْبِی إِنِّی سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ «صلی الله علیه وآله» یَقُولُ إِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ شِبَعاً فِی الدُّنْیَا أَکْثَرُهُمْ جُوعاً فِی الْآخِرَةِ یَا سَلْمَانُ إِنَّمَا الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ27.
عطیة بن عامر جهنى از سلمان فارسى روایت می کند که سلمان را براى خوردن طعامى مجبور کردند او گفت: مرا کفایت مىکند که از رسول خدا «صلی الله علیه وآله» شنیدم فرمودند: کسانى که در دنیا بیشترین سیری را دارند در آخرت بیشترین گرسنگی را خواهند کشید، اى سلمان دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر می باشد.
- توجه نسبت به حال فقرا
یکی از آثار مهم معنوی و در عین حال اجتماعی روزه و گرسنگی ناشی از آن، توجه پیدا کردن به حال فقرا و مستمندان است. روایت ذیل توجه به حال فقرا را علت تشریع روزه بیان می کند:
عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکَمِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ «علیه السّلام» عَنْ عِلَّةِ الصِّیَامِ فَقَالَ إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ الصِّیَامَ لِیَسْتَوِیَ بِهِ الْغَنِیُّ وَ الْفَقِیرُ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْغَنِیَّ لَمْ یَکُنْ لِیَجِدَ مَسَّ الْجُوعِ فَیَرْحَمَ الْفَقِیرَ لِأَنَّ الْغَنِیَّ کُلَّمَا أَرَادَ شَیْئاً قَدَرَ عَلَیْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یُسَوِّیَ بَیْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ یُذِیقَ الْغَنِیَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِیَرِقَّ عَلَى الضَّعِیفِ وَ یَرْحَمَ الْجَائع28.
هشام بن حکم گفت: از امام صادق «علیه السّلام» راجع به علّت روزه سؤال کردم؟ حضرت فرمودند: علّت تشریع روزه و وجوب آن این است که به واسطه آن فقیر و غنى با هم مساوى می گردند. و توضیح آن این است که: غنى هیچ گاه درد و الم گرسنگى را حسّ نمی کند تا به فقیر ترحّم نماید چه آنکه وى هر گاه هر چیزى را که اراده کند بر آن دست می یابد، لذا حق تعالى خواست که بین خلقش، اغنیاء و فقراء آنها تساوى بر قرار نموده و همان طورى که فقراء گرسنگى را لمس مىکند اغنیاء نیز درد جوع و گرسنگى را بیابند تا بر ضعفاء رقّت و ترحّم نمایند، از این رو روزه را واجب فرمود.
همین معنا از امام رضا «علیه السلام» نیز نقل شده است:
إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ ... وَ لِیَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِکَ عَلَى أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْکَنَةِ فِی الدُّنْیَا فَیُؤَدُّوا إِلَیْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ لَهُمْ فِی أَمْوَالِهِم29.
همانا به روزه امر شده اید تا رنج گرسنگی و تشنگی را بفهمید ... و برای اینکه با نهایت شدت این بر اهل فقر و نداری در این دنیا آشنا شوید و در نتیجه آنچه را که خداوند از اموال برای آن ها واجب گردانده است بپردازید.
حجة الاسلام والمسلمین محمدحسین رضا زاده
استاد جامعه علمیه امیرالمؤمنین (ع)
21 وسائلالشیعة ج:10 ص:9
22 محاسن ج:2 ص:439 – بحارالأنوار ج:60 ص:216
23 کافی ج:2 ص:226
24 إرشادالقلوب ج:1 ص:200 – بحارالأنوار ج:74 ص: 21
25 وسائل الشیعة ج:10ص:9
26 أمالی للصدوق ص:93 – بحارالأنوار ج:93 ص:356
27 أمالی للطوسی ص:346 - بحارالأنوار ج:63 ص:333
28 وسائل الشیعة ج:10ص:7
29 وسائل الشیعة ج:10ص:9